Wydaje się, ze od najwcześniejszych czasów religia , sztuka i magiczny świat były ze sobą splecione. Początkowo człowiek, dzięki działaniom łowieckim mógł kontrolować los zwierząt, zręcznie się maskował i składał z nich ofiary. Później nauczył się je naśladować, tańcząc, odtwarzał ich ruchy. Łączyła go z nimi psychiczna więź .Tak właśnie paleolityczny myśliwy- czarownik stal się prekursorem archetypowego szamana z jego zwierzęcymi przyjaciółmi, totemami klanowymi i wiara ,ze może swoja świadomość przekształcić w zwierzęca formę. Dla etnografów i antropologów najcenniejsze, bo dostarczajace wszechstronnej wiedzy o zyciu i kulturze pierwotnych ludów, sa zachowane rysunki opisujace wedrówke szamana po swiecie i sprawowane przez niego obrzedy. Postac szamana laczy bowiem ten rodzaj religii zarówno w obu Amerykach, jak i Azji Poludniowo-Wschodniej, Oceanii czy Afryce, choc w kazdej czesci swiata wyobrazenia pokrywajace strój, beben czy szamanska maske wywodza sie z innych mitów, inny jest tez porzadek rytualów.

Slowo szaman wywodzi sie od tunguskiego saman i czesto - zupelnie niepoprawnie - uzywane jest zamiennie ze slowami takimi jak czarownik , znachor czy mag . Szaman oczywiscie, jest zarazem magiem jak i znachorem, jednak nie tylko. Szaman jest przewodnikiem dusz par excellence , mistykiem, kaplanem, mistrzem ekstazy, posrednikiem pomiedzy swiatem rzeczywistym a nadprzyrodzonym - pomiedzy ludzmi a duchami, odgrywa niezwykle istotna role w magiczno-religijnym zyciu wielu spoleczenstw. Szamanizm , najprosciej rzecz ujmujac, jest technika osiagania ekstazy.” Na ogól mozna powiedziec, ze szaman broni zycia, zdrowia, plodnosci, swiata (swiatla) przed smiercia, chorobami, bezplodnoscia, nieszczesciem i swiatem (ciemnosci). […] Niezwykle pocieszajaca i podtrzymujaca na duchu jest pewnosc, ze jakis czlonek wspólnoty moze widziec to, co jest zakryte i niewidzialne dla pozostalych, a takze przynosic bezposrednie i dokladne informacje z nadprzyrodzonych swiatów”.(M.Eliade) Tradycyjnie szaman dziala z jednej strony w sferze

duchów i duchowych mocy, a z drugiej strony stoi na strazy plemiennych tradycji, obyczajów, rytualów i struktury spolecznej. Jest zywym zapisem historii plemienia, a takze jego doradca i konsultantem. Rozwazania na temat przeróznych zadan szamana prowadza do okrycia istoty jego zdolnosci artystycznych. Dla wielu obserwatorów szaman to niewiele wiecej niz egzotyczny aktor, osoba, która poprzez ekscytujacy rytual wywoluje stan histerii, ludzacy jego samego i jego publicznosc. Zwierzece stroje szamana, tajemnicze piesni mocy, rytualne tance , malowidla na bebnach i maskach – te wlasnie elementy pozwalaja dostrzec w szamanie artyste, a w rytuale – obecnosc niezwyklej sztuki.

„Obrzedowy rytual jest zewnetrznym przejawem wewnetrznego zdarzenia .We wszystkich religiach oraz w szamanizmie i obrzedowej magii uczestnicy rytualu wierza ,ze nie ma on tylko charakteru teatralnego, lecz harmonizuje z pewnego rodzaju swieta , wewnetrzna rzeczywistoscia – ze przez jakis czas uczestnicza w mistycznym dramacie, w trakcie którego byc moze dokonuje sie zjednoczenie z bogiem, utozsamienie ze zródlem duchowego uzdrawiania lub nastepuje akt ucielesnienia jakiegos rodzaju transcendentnej mocy. Szaman , kaplan i mag wierza ,ze w ten sposób wchodza w o wiele wiekszy i bardziej przerazajacy wymiar niz znana nam rzeczywistosc. Jest to w ogromnym stopniu sprawa uczestniczenia w tajemnicy – odejscia od codziennej rzeczywistosci (...)”(N.Drury)

Nasze zycie jest bogate w rytualy i czynnosci odprawiane w sposób rytualny. Rytual znajduje odzwierciedlenie w kazdej tworzonej przez czlowieka kulturze. Jednak w kazdej z nich podkreslana jest ostra rozbieznosc pomiedzy rytualem a zwyklym przyzwyczajeniem. Pierwotny sens rytualnie odprawianych czynnosci zawsze mial zwiazek ze swietoscia, rytual posiada zawarty w sobie porzadek , okreslony i prawidlowy przebieg pojedynczych kroków, przekazany przez naszych przodków jako dziedzictwo, lub tez okreslony przez tych, którzy mu przewodzili. Istnieja zatem rytualy stare i tradycyjne, jak tez nowsze, czlowiek zawsze moze w nich prosic i dziekowac, zostaje wezwany do symbolicznego urzeczywistniania duchowych tresci lub symbolicznego wprowadzania ich w zycie.

Najogólniej rzecz ujmujac, rytual jest ukierunkowany na spoleczenstwo, które w jego wyniku moze dazyc do harmonijnego rozwoju. Kazdy rytual, wykonywany i swietowany wspólnie, odbywa sie pod okreslonym haslem, znanym juz z góry przez jego uczestników, dzieki czemu maja oni odpowiednia ilosc czasu na niezbedne przygotowania. Pod tym haslem w rytual wlaczaja sie poszczególne jednostki i w tym wspólnym poswieceniu sie dla jednej czynnosci odkrywaja siebie jako wspólnote.

Wszystkie mityczne procesy , obrzedy i rytualne czynnosci znajduja swe odzwierciedlenie w szamankich strojach, piesniach, tancach, rysunkach i malowidlach.

Od najwczesniejszych czasów szamani uczyli sie nasladowac ruchy i glosy ptaków i zwierzat. Bylo to naturalne, gdyz szamani – zwierzeta pragneli utozsamienia z silami odpowiedzialnymi w zaswiatach za sukces podczas polowania ,a szamani – ptaki pragneli utozsamienia z duchami pogody i nieba. Jakuci z Syberii potrafia zrecznie nasladowac glosy takich ptaków jak czajka, orzel i kukulka , jednak to nie wszystko ,bo „ ...aby stac sie jak zwierzeta i ptaki, trzeba nie tylko nalozyc ich skóry i maski, ale takze nasladowac ich zachowanie. Poza zdolnoscia ptaków do latania, która szamani uzyskuja w transie i snach o lataniu, glównym atrybutem ptaków jest ich spiew...szamani – ptaki zapozyczaja ten spiew od swych zródel mocy(...)Szaman nie uswiadamia sobie ,ze gra jakas role: w swoim przekonaniu staje sie zwierzeciem lub cieniem zmarlego , który ponoc nim zawladnal. Równiez dla widzów ta dziwna postac o dzikim i szalonym wygladzie, wydobywajaca z siebie brzuchomówcze okrzyki i mamroczaca nieziemskim falsetem , rzucajaca jedynie od czasu do czasu urywki zrozumialych slów, nie jest juz czlowiekiem, ale rzecza , która uosabia. W ich umyslach pojawiaja sie najdziksze wyobrazenia i widza najdziwniejsze i najbardziej fantastyczne zdarzenia”.(W. La Barre)

Bogowie zwierzat przywolywani sa przez taniec, grzechotanie i bebnienie. Tancerze wprowadzaja sie w stan szalu, w którym nasladuja okrzyki zwierzat. Ci ,którzy imituja niedzwiedzia, moga na rekach nosic autentyczne niedzwiedzie lapy. Oczywiscie takie rytualy skladaja sie z zewnetrznych praktyk – mozna je obserwowac- i symbolicznych, mitycznych procesów reprezentowanych przez obrzedowe nastepstwo zdarzen. Szaman nie rozróznia miedzy „ rzeczywistym”, a „nierzeczywistym” swiatem. Cala dziedzina magii, zglebiana podczas wykonywania praktyk szamanskich jest zintegrowanym wyrazem zarówno „naturalnych” , jak i „magicznych” zdarzen, gdyz szaman „przedostaje sie” z codziennej rzeczywistosci do wyzszego lub nizszego swiata. Dla niego, krótko mówiac magia jest czyms realnym .Kiedy zaczyna spiewac, tanczyc i poruszac sie , zaczynaja dominowac u niego emocje , intuicja i artystyczne kreacje oraz odmienne od zwyczajnego postrzeganie swiata.

Piesn i taniec mocy to potezne narzedzia w repertuale szamana. Podczas rytualów i obrzedów rzadko który szaman mówi. Taniec towarzyszy ludzkosci od zarania dziejów i zawsze byl scisle zwiazany ze sfera sacrum, wyraza zwiazek szamana ze swiatem duchów. Wiele ekstatyczno – tanecznych obrzedów opisuje w swych pracach Eliade. Ekstatyczny taniec odbywa sie w rytm bebnów i grzechotek..Indianie Ameryki Pólnocnej mieli specjalne rodzaje tanców na rózne okazje. W róznych tancach wyrazali lacznosc z duchem Slonca, Jelenia, Wilka, Bizona i szeregu innych istot. Taniec byl i jest wyrazem danego ducha oraz opowiescia przedstawiajaca caly, nieraz bardzo dlugi mit. Jest to takze przedstawienie osobistego mitu i jego zwiazków z mitem spolecznosci. Indianscy wojownicy, tuz przed swoja smiercia wykonywali swój ostatni taniec, w którym calkowicie laczyli sie ze swoim duchem opiekunczym, po czym umierali.

Szamani wytworzyli róznorodne instrumenty, stosowane w swietych obrzedach : bebny , grzechotki, drewniane klaskawki, wydrazone pnie i gadajace kamienie.

Beben – jest jednym z najwaznejszych elementów bioracych udzial w ceremonii. Jest niezbedny do prawidlowego przebiegu seansu. Przenosi on szamana do srodka swiata , pozwala mu latac, nawiazywac kontakt z duchami oraz pomaga sie skoncentrowac i doznac ekstazy. Wybór drewna do wykonania obreczy do bebna zalezy od duchów. U Altajczyków, szaman dostaje dokladne wytyczne od duchów, na temat miejsca, gdzie rosnie drzewo, z którego ma zostac wykonana obrecz. Niekiedy drzewu sklada sie ofiary poprzez smarowanie go krwia i wódka. U Jakutów czesto wybierane jest drzewo, w które niegdys uderzyl piorun. Skóra naciagana na obrecz zazwyczaj pochodzi z rena, losia lub konia. To wlasnie bebnienie jest elementem majacym wprowadzic szamana w stan ekstazy - podrózy ekstatycznej, dlatego wlasnie czesto nazywane jest koniem szamana (nazwa spotykana zwlaszcza u Jakutów i Buriatów).

Tradycyjne wyobrazenia narodów syberyjskich o przestrzeni i czasie najpelniej oddaje szamanski beben. To nie tylko instrument muzyczny ale i uniwersalny model swiata, jego mapa. Inne znaczenie mial beben jako calosc, inne kazda jego czesc, rysunek, zawieszka - element konstrukcji czy material z jakiego byl wykonany. Rysunki pokrywajace wewnetrzna i zewnetrzna powierzchnie bebna oraz obrecz, maja najwieksze znaczenie w wyobrazeniach modelu wszechswiata. Kompozycja rysunku przedstawiala zwykle podstawowy podzial na swiat górny, srodkowy i dolny - spotyka sie tez bebny z rysunkami czterech stron swiata, plaskimi lub koncentrycznymi. Wsród przedstawien na wierzchniej stronie bebna, sa wyobrazenia plaskiej ziemi, otoczonej górami i morzami, z kopula nieba opierajaca sie o jej krance. Jednym z wazniejszych symboli starozytnego modelu swiata przedstawianego w kulturach Syberii jest drzewo, przerastajace na wskros wszystkie jego czesci i jednoczacego je. Wizerunki drzewa spotyka sie na bebnach, odziezy i sprzetach.

Nie tylko beben ale i kostium szamana oddawal wyobrazenia narodów Syberii o przestrzeni swiata. Strój, tak jak i beben byl indywidualnym, przynaleznym tylko jednemu szamanowi kultowym rekwizytem, pozwalajacym urzeczywistnic obrzedowe czynnosci. Kostium szamanski zwykle skladal sie z kaftana, napiersnika, nakrycia glowy i butów. U Jenców, Nganasan i Kietów oprócz tego szaman posiadal tez rekawice. U Nanajców i Ubiegienców odziez rytualna szamana skladala sie ze spódnicy i koszuli z krótkim rekawami, obowiazkowym uzupelnieniem stroju bylo nakrycie glowy uplecione ze struzyn drzewa.

W niemal wszystkich plemionach, waznym elementem stroju szamanskiego sa ptasie pióra. Struktura strojów czesto ma za zadanie imitowac postac ptaka. Najczesciej imitowanym ptakiem jest orzel. Niekiedy uwaza sie, ze ptasi strój jest warunkiem lotu w zaswiaty.

Jezeli zas chodzi o maski, to uzycie ich przez plemiona z Syberii i Azji Pólnocnej jest spotykane raczej sporadycznie, np. przy okazji uroczystosci pogrzebowych, aby nie zostac rozpoznanym przez duchy zmarlych (Jukagirzy).

Badajac sfere doswiadczen szamana nalezy zauwazyc ,ze posiada on specyficzne elementy szamanskiej techniki, które zostaly wyzej wymienione – beben , zastosowanie tanca i piesni, charakterystyczne stroje i przebrania. Musi zatem posiadac bardzo duze umiejetnosci artystyczne i niezwykla wyobraznie, której wytwory potrafi przekazywac innym ,jako lacznik miedzy swiatem rzeczywistym i magicznym. Artysta – szaman powinien prowadzic i uzdrawiac , posredniczyc miedzy skostniala, chlodna spolecznoscia a pierwotna natura i duchowoscia . Jego ranga i autorytet sa wynikiem jego wlasnych, psychologicznych doswiadczen, nie zas spolecznego mianowania.

Cale zycie szamana, w tym wszelkie czynnosci i odprawianie rytualów, jest niesamowita , transcendentna i unikatowa sztuka.




źródła : http://www.szaman.civ.pl/wortal/artykuly/sztuka.html